4.0 và con người bối rối

TTO - Chúng ta mải mê nói về cách mạng công nghiệp 4.0, về trí tuệ thông minh nhân tạo, về vạn vật kết nối... mà bỏ quên yếu tố nhân văn, e rằng sẽ lặp lại sai lầm của câu chuyện toàn cầu hóa.

Jack Phillips trong tiệm bánh của ông - Ảnh: New York Post

Jack Phillips là chủ một tiệm bánh nhỏ ở Colorado, chuyên làm bánh cưới theo đặt hàng. Ông tự hào coi các mẫu bánh ông sáng tạo theo từng cặp đến đặt là những tác phẩm nghệ thuật. Cho đến một hôm, vào tháng 7-2012, một cặp đồng tính đến nhờ Jack làm bánh cưới cho họ. Ông từ chối, nói không thể thiết kế và làm bánh cho đám cưới hai người đàn ông này vì nó đi ngược lại đức tin tôn giáo của ông.

Thế là cặp này kiện ông ra tòa. Tòa bang Colorado tuyên họ thắng, ông thua, phải làm bánh theo yêu cầu của khách. Jack không đầu hàng, ông kháng án nhiều lần lên tận tòa án tối cao, nơi thường xử các vụ kiện quan trọng liên quan đến diễn giải hiến pháp, làm án lệ cho cả hệ thống tư pháp Mỹ. Mỗi năm nơi này nhận chừng 10.000 đơn nhưng chỉ xử 80 vụ. Bất ngờ là tòa án tối cao lại chấp nhận xử vụ kiện hi hữu này và có thể có phán quyết vào đầu năm tới.

Những thay đổi không được nhận ra

Khi nói cuộc sống thay đổi, người ta thường nghĩ đến các thay đổi do khoa học công nghệ đem lại, như tivi màn hình phẳng đã thay thế hầu hết tivi kiểu cũ chỉ trong vòng vài năm ngắn ngủi. Nhưng trong thực tế, các thay đổi về văn hóa, lối sống, chuẩn mực xã hội còn sâu đậm hơn nhiều.

Cách đây chỉ mới vài chục năm, Alan Turing - người được xem là cha đẻ của máy tính, một anh hùng của nước Anh thời Thế chiến thứ hai nhờ làm ra máy bẻ khóa mật mã của Đức, lại bị kết án vì tội... đồng tính vào năm 1952. Ông bị đặt trước hai chọn lựa: hoặc ngồi tù, hoặc phải tự nguyện "thiến" (bằng hóa chất) để "trị bệnh". Ông chọn cái sau và hai năm sau đó chọn cái chết. Ngày nay, không ai hiểu nổi vì sao có thời người ta độc ác với nhau đến thế, xâm phạm đến quyền tự do cá nhân đến thế.

Thời gian trôi qua nhanh, sau nhiều sự kiện vật đổi sao dời và cho đến bây giờ, không chỉ chuyện "gay", mà cả chuyện hôn nhân đồng tính cũng đã được chính thức thừa nhận ở nhiều nước. Thế nhưng không phải tất cả mọi người đều thoải mái. Thái độ của xã hội luôn là đa dạng nên thái độ với hôn nhân đồng tính cũng vậy, có thể từ nhiệt tình ủng hộ, thừa nhận và coi là bình thường, ngó lơ đến phản đối trong lòng và phản ứng ra mặt. Có một thời ứng xử của xã hội đi theo con đường "phải đạo", tức chiều theo xu hướng cấp tiến nên những ai chê bai hay tỏ vẻ dị ứng với hôn nhân đồng tính thì bị cô lập, bị xem là lạc hậu, bảo thủ.

Câu chuyện đi quá đà theo hướng cấp tiến này xảy ra trong nhiều lĩnh vực. Thập niên 1960 với phong trào người da đen đòi quyền bình đẳng dẫn tới chủ trương "affirmative action" (tức chính sách nâng đỡ người da màu trong tuyển sinh, tuyển dụng) phát huy tác dụng một thời nhưng sau đó làm thanh niên Mỹ da trắng phản ứng, cho rằng như vậy họ bị thiệt thòi nhiều thứ. Phong trào nam nữ bình quyền cũng có những hiệu ứng tích cực và tiêu cực tương tự.

Nhìn lại vụ kiện làm bánh, có thể thấy đây là một vụ khó xử. Lẽ thường cho thấy Jack Phillips là chủ tiệm thì phải có quyền từ chối khách ông không muốn phục vụ, nhưng phân biệt đối xử dựa trên các hình thức khác biệt như khác biệt chủng tộc, màu da, tôn giáo từng bị cấm ở Mỹ. Chẳng hạn sau rất nhiều cuộc biểu tình, đấu tranh kể cả bạo lực, nước Mỹ mới đi đến quyết định các tiệm ăn nào từ chối phục vụ người da đen là sai luật. Nay với phân biệt dựa trên xu hướng giới tính, hàng loạt vụ kiện tương tự, kiểu như nhà chụp ảnh từ chối chụp, tiệm bán hoa từ chối trang hoàng, nhà hàng từ chối đặt tiệc cho đám cưới đồng tính đều bị xử thua.

Thế nhưng với tòa án tối cao, lập luận của Jack Phillips là dựa vào quyền tự do ngôn luận bởi ông nói cặp đồng tính kia nếu mua bất kỳ thứ bánh nào đã làm sẵn thì ông sẵn sàng phục vụ nên không có chuyện phân biệt đối xử. Ông nói khi trang trí cho bánh, ông đã dùng tư duy sáng tạo của ông để làm ra sản phẩm, đó là ngôn ngữ biểu cảm của ông. Nếu bắt buộc phải phục vụ những người đồng tính kia, luật pháp đã vi phạm đến quyền tự do ngôn luận của ông, bắt ông nói ra điều ông không muốn nói.

Chưa biết tòa sẽ xử như thế nào nhưng Jack Phillips là đại diện bất đắc dĩ cho một tỉ lệ không rõ nhiều hay ít. Đó là những người suy nghĩ, ừ thì hôn nhân đồng tính, muốn sao cũng được nhưng đừng dính líu gì đến tôi vì tôi không thích. Tôi phải có quyền từ chối sáng tạo cho cái tôi không thích chứ; tôi phải có quyền sống theo ý muốn của tôi, trong không gian của tôi chứ.

Phản ứng khi bị ép quá đáng

Nhìn rộng ra một chút, thế giới đang trải qua những thay đổi to lớn, phần lớn là thay đổi tích cực làm cuộc sống dễ chịu hơn, đầy đủ tiện nghi hơn, con người ít hung hãn với nhau hơn. Tuy nhiên, cũng như quả lắc khi quay quá đà, luôn có những phản kháng của những nhóm người thua thiệt, không muốn bị xô đẩy theo các trào lưu. Rõ nhất là trong lĩnh vực kinh tế khi đã từ lâu sự phản kháng toàn cầu hóa thu hút khá nhiều người dân ở nhiều nước. Đến nay những người bị mất việc do toàn cầu hóa đưa nhà máy của họ đi nơi khác đã tập hợp trở lại, thành một lực lượng đáng kể trong môi trường chính trị ở nhiều nước phương Tây.

Sự lộn xộn, sự mâu thuẫn, sự bất nhất trong nhiều hoàn cảnh chính là biểu hiện của hai thái cực: ủng hộ các thay đổi và phản ứng lại khi thấy nó quá đà. Lấy ví dụ, báo chí từng cổ vũ cho xu hướng "báo chí công dân" khi những người dân bình thường, với các phương tiện sẵn có và các sân chơi như blog hay sau này là Facebook có thể trở thành nhà báo bất kỳ ở đâu, bất kỳ lúc nào. Nhiều người xem đó là sự trao quyền cho những người yếu thế để họ có một diễn đàn ngang ngửa với các tờ báo lớn. Nhưng nay nhiều tờ báo phải xem lại quan điểm đó khi tin giả, tin giật gân, tin nửa thật nửa giả, tin nhảm tràn lan trong thế giới "báo chí công dân" này. Họ đòi hỏi người đọc phải biết phân biệt vàng thau và quay trở lại đề cao uy tín của báo chí chính thống.

Bộ máy tìm kiếm của Google thì quá tuyệt vời rồi nhưng giả thử một ngày đẹp trời nào đó chúng ta có một trang web bán xe đạp và muốn Google giúp để bất kỳ ai tìm kiếm mua xe đạp thì được dẫn tới trang web của chúng ta. Chuyện này không dễ vì hàng trăm hàng ngàn trang web bán xe đạp khác, dưới sự "hướng dẫn" của các chuyên gia SEO đã có những thủ thuật để trang của họ xuất hiện đầu kết quả tìm kiếm. Nhiều trang khác biết cách liên kết với các trang có thứ hạng cao nên cũng chen lên. Cách duy nhất là chúng ta trả tiền cho Google để họ đẩy trang chúng ta lên, dán một cái nhãn Ad nhỏ xíu ở đầu trang.

Các thay đổi đều dẫn tới một sự đánh mất các chọn lựa, đánh mất sự tự do như thế. Các khách sạn trong nước đang đau đầu vì sự phụ thuộc ngày càng lớn vào các trang dịch vụ đặt chỗ, các báo điện tử chỉ còn biết dựa vào Google Adsense... chỉ là một số ví dụ dễ thấy nhất. Trong tương lai không xa, nhà xuất bản phải dựa vào Amazon để bán sách, ca sĩ phải dựa vào Apple Music để phát hành đĩa nhạc... là chuyện có thể xảy ra.

Vì thế, hăm hở với cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 thì cứ hăm hở nhưng đừng bỏ quên yếu tố con người. Chuyện gì sẽ xảy ra khi máy may công nghiệp tự động phá vỡ các dây chuyền may, làm hàng triệu công nhân mất việc? Vạn vật kết nối thì quá tốt nhưng biết đâu bọn tin tặc theo đó vào tận phòng ngủ để mở khóa trộm xe, trộm tiền. Xu hướng gì thì xu hướng, điều quan trọng nhất là phải để cho con người một không gian tự do nơi họ có thể đưa ra các chọn lựa của riêng họ. Chứ như bây giờ, để sống và làm việc một cách bình thường trong xã hội thì một người bình thường không thể vứt bỏ điện thoại di động, ngắt kết nối, khóa hộp thư điện tử mà vẫn đạt một mức hiệu quả mong muốn được. Mắc kẹt trong thế giới của những tiện ích công nghệ và thành quả ứng dụng khoa học ấy, làm người thời nay thật quá sức bối rối.