Hành trình đi tìm loài sâm đá quý ở Hà Giang

Mới đây, "người rừng ung thư" Trần Ngọc Lâm cho biết, ông phát hiện sự có mặt của loài sâm quý không kém gì sâm Ngọc Linh, trên một dãy núi đá thuộc tỉnh Hà Giang. Ông Trần Ngọc Lâm là người Lào Cai, vốn bị ung thư phổi. Quá trình lái xe thuê cho người Trung Quốc sang Tây Tạng, ông đã có cơ duyên gặp các vị thiền sư, và được họ chữa bệnh cho, truyền cho nhiều cây thuốc quý, nên ông biết rất nhiều cây thuốc, trong đó có loài sâm đá.

Sự kiện phát hiện sâm Ngọc Linh đã gây chấn động cả thế giới suốt thời gian dài, nên việc phát hiện một loài sâm mới, quý hiếm không kém gì sâm Ngọc Linh, thì quả thực đặc biệt. 

Được các cán bộ Đồn biên phòng Thanh Thủy cảnh báo về những bãi mìn rải rác dọc biên giới, nhưng đoàn công tác vẫn quyết tâm tìm vào bản Hoàng Lỳ Pả, một bản vùng biên, nằm giữa đại ngàn nghiến Phong Quang (nghiến là một loại cây cổ thụ), thuộc xã Minh Tân (huyện Vị Xuyên, Hà Giang).

Ông Trần Ngọc Lâm và cây sâm đá nhỏ mà ông phát hiện ở rừng nghiến Hà Giang.

Đứng ở TP Hà Giang, người ta nhìn thấy dãy núi Răng Cưa như những cái răng sắc nhọn của một lưỡi cưa, ẩn hiện trong mây mù. Dù dãy núi Răng Cưa không quá cao và hùng vĩ như núi non Tây Bắc, nhưng đường vào dãy núi này quả thực khủng khiếp, toàn đá hộc lởm chởm.

Đi xe máy được một đoạn, thì đoàn phải vứt lại ven đường, rồi nhằm con đường mòn cuốc bộ vào bản Hoàng Lỳ Pả, nơi người Mông sinh sống.

Theo lời ông Lâm, trong lần đi khảo sát cây thuốc ở dưới chân dãy núi Răng Cưa, tìm những cây thuốc ở bình độ thấp, ông đã gặp một nhóm người Mông gùi một bó thảo dược, mà ông nhìn rất quen. Sau khi nhìn kỹ, nhấm thử lá, nhai một miếng củ, thì ông giật mình nhận ra, đó chính là một loài sâm cực kỳ quý hiếm, mà ông đã bỏ công tìm kiếm suốt chục năm qua. Ông Lâm gọi nó là sâm đá.

Ông Lâm đã đi hết đại ngàn Tây Bắc, trèo lên những quả núi chọc trời, từng tìm được củ sâm tiết trúc (chính là sâm Ngọc Linh mọc ở Hoàng Liên Sơn) có tuổi tới 800 năm, thế nhưng bóng dáng loài sâm quý hiếm đặc biệt đó vẫn biệt tăm tích. Ông không ngờ, thứ sâm tưởng như đã tuyệt chủng ấy, lại hiện diện ở vùng núi đá thấp, thuộc đất Hà Giang.

Khi được hỏi, người Mông ấy bảo rằng, họ lấy cho một người ở TP Hà Giang và người này thu gom để chuyển sang Trung Quốc. Nghe thông tin ấy, ông Lâm ăn ngủ không yên. Bởi vì, nếu Trung Quốc biết ở Hà Giang có loài sâm này, thì trước sau họ cũng nhổ sạch.

Người Mông như những con dê núi, chẳng vách cao hào sâu nào họ không trèo lên được nên sẽ nhẩn nha nhổ sạch đem bán lấy tiền uống rượu. Khi đại ngàn không còn bóng cây nào, khi giá của nó đã cao chót vót, thì lúc ấy, chúng ta mới quan tâm, nghiên cứu xem nó là thảo dược gì.

Sau một đêm ngủ ở Hoàng Lỳ Pả, sớm hôm sau, nhóm lại lên đường, với lều chõng lặc lè trên lưng. Người dẫn đường là Hầu Diệu Hoàng, người bản địa, ở bản Hoàng Lỳ Pả.

Cây nghiến khổng lồ trên núi Răng Cưa.

Nhắc đến rừng nghiến, người ta thường nghĩ đến rừng Ba Bể, rồi rừng Kim Hỷ ở Bắc Kạn, Trùng Khánh (Cao Bằng), rừng Na Hang (Tuyên Quang), Tủa Chùa (Lai Châu), Quỳnh Nhai (Sơn La)… với những thân cây nghìn tuổi, chu vi gốc vài người ôm.

Rừng Du Già – Du Tiến (Hà Giang) cũng có những cây lớn nhưng những cây nghiến khổng lồ ở rừng Phong Quang vẫn khiến người ta kinh ngạc.

Những con đường mòn trâu đi dốc dác, gập ghềnh cheo leo trên dãy núi đá tai mèo như gần thêm lại, bởi thi thoảng lại được chiêm ngưỡng những “cụ nghiến”, như tác phẩm tuyệt vời của tạo hóa, sừng sững bên đường.

Trong tiếng Mông, nghiến là túng thá. Nó là biểu tượng cho sự vĩnh hằng, sự già nua, sự hiểu biết, và trụ cột. Người Mông thường ví ông vua, hay những già bản đáng kính là những cây nghiến, che chở cho mọi người. Cây túng thá là cột chống trời, là chỗ để thần linh từ trên trời ngự xuống và nó cũng đưa linh hồn của người Mông lên trời. Những thân cây to sù sụ, gốc đến chục người ôm, sừng sững vươn lên trời, với lớp áo nứt nẻ, bong toác, bám vào những khối đá mà sống, thực sự là kiệt tác của tạo hóa.

Dãy núi Răng Cưa là một khối đá tai mèo khổng lồ sắc nhọn, mà trên ấy, nghiến sinh sôi nảy nở hàng triệu năm nay. Dưới thung lũng tụ đất, tụ nước là cây lát, sến, táu, trai sinh sống, nhưng từ sườn núi lên đến tận đỉnh chỉ có cây nghiến trụ được. Giới chơi cây cảnh trồng cây trên đá, tuổi cả trăm năm mà thân chỉ bằng cái phích, vậy mà những “cụ nghiến” với bộ rễ vằn vện ôm đá, thân to cả chục người ôm.

Các nhà khoa học tính toán rằng, với thứ cây lớn chậm, gỗ cứng như đá này, mỗi năm thân nó chỉ lớn thêm được 1-2 mm, tùy vào địa hình, hàm lượng dinh dưỡng.

Đi khắp bạt ngàn Phong Quang, trèo ngang dọc dãy núi Răng Cưa, đoàn chẳng thấy mẩu đất nào, chỉ thấy đá tai mèo sắc nhọn như dao cạo, mà nghiến vẫn sừng sững mọc lên.

Cứ như cái công thức mà các nhà khoa học áp vào, thì việc tìm thấy một cây nghiến nghìn tuổi ở đại ngàn Phong Quang, quả dễ như lấy một món đồ trong túi.

Củ của loài sâm đá.

Già bản người Mông là cụ Giàng Mí Vâng, người sống ở bản Hoàng Lỳ Pả đã 80 năm và có tới 65 năm dọc ngang trên dãy Phong Quang săn thú. Cụ bảo, những cây nghiến có đường kính 3 m, chu vi thân 10 người ôm, nhiều như cây rừng.

Cụ Vâng kể rằng, có một cây nghiến lớn lắm. Nó nằm trên mỏm của dãy Răng Cưa. Khi trời về chiều, bóng cây nghiến tỏa xuống che nắng cho cả mấy thung lũng, mấy bản làng dưới chân núi.

Theo lời cụ, nếu cưa đổ cây này, thì có thể làm một ngôi nhà 5 gian, với đủ cả bếp, mấy phòng ngủ, phòng khách, trên cái mặt gốc bị cưa ấy. Còn lượng gỗ thu được, đủ làm nhà ở cho nửa dân cư bản Hoàng Lỳ Pả.

Cụ Vâng bảo, từ 10 đời trước, cây nghiến khổng lồ đó đã nằm trong tâm thức của dân bản. Nó là nơi thần ngự, mà nơi ma trú, nên không ai dám xâm phạm. Người Mông đi săn con thú, đi hái cây thuốc, hễ qua đỉnh núi, ghé bóng cây mà họ gọi là “nghiến tổ” này, đều phải chắp tay vái các hồn ma và thần linh ngự trên cây.

Dưới gốc cây này có nhiều tấm bia gỗ nhỏ bằng bàn tay xòe, được cắm chi chít quanh gốc cây, do người Mông đẽo gọt để làm chỗ thờ tự. 

Hơn 30 năm nay, ít người dám mò lên tận đỉnh Răng Cưa, bởi vì giờ đây, toàn bộ dãy núi là một bãi mìn khổng lồ, các con đường trong rừng bị gài mìn khắp ngả. Sở dĩ, nhiều chỗ còn nghiến, là vì cây này nằm trong bãi mìn. Ngoài ra, nhiều cây nghiến khổng lồ vẫn còn đó, vì cưa máy của lâm tặc không thể đốn hạ được những gốc cây to bằng cả ngôi nhà. Để lên được đỉnh núi có cây nghiến đó, phải mất hai ngày đi bộ, leo núi đá tai mèo sắc nhọn như dao.

Anh Nguyễn Thanh Tuyền, chuyên gia sâm Ngọc Linh, Chủ nhiệm câu lạc bộ chơi sâm Việt Nam, cho biết: "Nhận được mẫu sâm đá, tôi đã đem đi gặp một số chuyên gia dược liệu, nhưng không ai biết đây là loại sâm gì. Loài thực vật này có lẽ cũng chưa được nghiên cứu ở Việt Nam. Điều này là bình thường, vì thực vật ở nước ta, nhất là các loài trong rừng sâu rất đa dạng, phong phú.

Là người có nhiều kinh nghiệm về sâm Ngọc Linh, chỉ cần ngửi mùi, hoặc hơn nữa là sắc nước uống, tôi khẳng định sâm đá rất quý, rất giàu saponin. Tôi đã ngâm rượu sâm đá và thấy dậy mùi hoạt chất saponin. Nếu đem mẫu sâm này đi định lượng, thì hàm lượng saponin tổng hợp có thể sẽ gây ngạc nhiên.

Điều quan trọng bây giờ là làm sao bảo tồn được nguồn gen, bảo vệ được quần thể sâm ít ỏi mà ông Lâm phát hiện. Nếu bảo tồn và nhân rộng được sâm đá, thì nước ta có thêm nguồn sâm rất quý. Cũng có thể, đây sẽ là phát hiện chấn động, không kém gì việc phát hiện ra sâm Ngọc Linh từ hơn 40 năm trước".

* Còn tiếp

Theo VTC