Tổng thống Nam Phi chết vì lợi ích nhóm như thế nào?

TTO - Số phận của Tổng thống Nam Phi Jacob Duma gắn liền với gia đình Gupta. Nghi vấn quan hệ lợi ích nhóm bắt đầu vỡ lỡ từ năm 2013. Sau khi ông Zuma từ chức, cơ quan pháp luật đã "sờ gáy" gia đình Gupta.

Tổng thống Nam Phi, ông Jacob Zuma, tuyên bố từ chức ngày 14-2 - Ảnh: REUTERS

Sáng 14-2 (giờ địa phương), cảnh sát đặc nhiệm Nam Phi đã bắt giữ ba người tại nhà thuộc gia đình Gupta ở ngoại ô Johannesburg. Sau đó hai nghi can khác đã ra đầu thú.

Các vụ bắt giữ liên quan đến vụ án tỉnh Free State cấp ngân sách trái pháp luật cho một dự án chế biến sữa của nhà Gupta. Trong phi vụ này gia đình Gupta đã bỏ túi 220 triệu rand (gần 18,8 triệu USD).

Đây là vụ bắt giữ đầu tiên liên quan đến gia đình Gupta, báo hiệu "ngày phán xét" đã đến. 

Từ bán giày trở thành người giàu có

Ba anh em Ajay, Rajesh và Atul Gupta lớn lên trong một gia đình trung lưu tại thành phố Saharanpur (bang Uttar Pradesh) ở miền bắc Ấn Độ.

Năm 1993, tức một năm trước khi Nelson Mandela được bầu làm Tổng thống Nam Phi, người em Atul bay đến Johannesburg bởi cha anh cho rằng Nam Phi sẽ phát triển trở thành "châu Mỹ mới". Vài năm sau, hai người anh còn lại cũng bay sang Nam Phi. 

Câu chuyện thành đạt của gia đình kiều dân Ấn Độ Gupta rất nổi tiếng ở Nam Phi. Ban đầu họ mở một tiệm nhỏ chuyên lắp ráp và mua bán máy tính ở ngoại ô Johannesburg. Trong vòng 20 năm, họ đã xây dựng cơ ngơi gồm nhiều doanh nghiệp và trở thành một trong những gia đình giàu có nhất  Nam Phi.

Người em Atul Gupta ngày nào bán giày ở chợ trời Ấn Độ đã trở thành người giàu thứ 7 tại Nam Phi năm 2016 với tài sản lên đến 8,25 tỉ USD.

Công ty thiết bị vi tính Sahara Computers của nhà Gupta đang sử dụng 10.000 nhân viên. Họ còn có phần vốn trong nhiều công ty mỏ, đặc biệt là các mỏ khai thác uranium và sở hữu báo New Age cũng như kênh truyền hình ANN7.

Ngày 14-2-2018, cảnh sát Nam Phi phong tỏa khu biệt thự của gia đình Gupta ở ngoại ô Johannesburg - Ảnh: REUTERS

Khu nhà sang trọng của ba anh em ở ngoại ô Johannesburg trị giá sơ sơ gần 4,5 triệu USD.

Trong quá trình làm ăn tại Nam Phi, các anh em nhà Gupta đã biết khai thác mối quan hệ với Tổng thống Jacob Zuma. Ông Zuma cũng không che giấu tình bạn thân thiết với gia đình Gupta.

Duduzane Zuma - một trong những người con của ông Zuma, đang giữ chức giám đốc Công ty Sahara Computers và tham gia hội đồng quản trị nhiều công ty mỏ có phần hùn của nhà Gupta.

Phe đối lập ở Nam Phi đã gọi mối quan hệ cánh hẩu giữa nhà Gupta với Tổng thống Jacob Zuma là "băng nhóm có xu hướng mafia". Báo chí Nam Phi đã gọi quan hệ này là Zupta với "Z" để chỉ Zuma và "upta" để chỉ Gupta.

Chết vì đám cưới siêu sang, siêu chảnh

Năm 2013, dư luận bắt đầu với câu chuyện khó tin về gia đình Gupta. Một máy bay Airbus A330 riêng của gia đình này chở đầy khách mời dự đám cưới một đứa cháu gái đã được phép hạ cánh trong căn cứ quân sự ở Waterkloof gần thủ đô Pretoria vốn là nơi chỉ đón tiếp các nguyên thủ quốc gia và tổ chức tập trận.

200 khách mời không qua kiểm tra giấy tờ nhập cảnh lại còn được cảnh sát hộ tống trên chặng đường dài 160 km đến tiệc cưới ở Sun City.

Đến tháng 11-2016, theo lệnh của tòa án, bà luật sư Thuli Madonsela với tư cách là "Nhà hòa giải nước Cộng hòa" (chức vụ do Tổng thống bổ nhiệm, phụ trách điều tra về lạm dụng quyền hạn, chức vụ trong bộ máy nhà nước) đã công bố báo cáo điều tra dày 355 trang với tiêu đề "Nhà nước bị khống chế".

Tổng thống Jacob Zuma (đeo kính) cùng doanh nhân Atul Gupta tham gia các sự kiện - Ảnh: Flickr

Báo cáo đặt nghi vấn gia đình Gupta sử dụng quan hệ cánh hẩu với Tổng thống Zuma để yêu cầu bổ nhiệm một số bộ trưởng và gây sức ép để nhận được nhiều hợp đồng chi tiêu công. Thứ trưởng Tài chính Mcebisi Jonas xác nhận chính gia đình Gupta đã đề nghị ông giữ chức thứ trưởng.

Báo cáo ghi nhận biệt thự sang trọng của nhà Gupta ở ngoại ô Johannesburg được dùng làm chân rết văn phòng Tổng thống, nơi "mua quan bán chức", gặp gỡ các chủ doanh nghiệp và trao cho nhau nhiều va li tiền mặt.

Cuối năm 2015, dư luận Nam Phi đã từng xôn xao với thông tin Bộ trưởng Khai mỏ Mosebenzi Zwane cùng đi với gia đình Gupta đến Thụy Sĩ tham dự cuộc đàm phán giữa Công ty Tegeta Exploration & Resources của gia đình Gupta với Tập đoàn Glencore (Thụy Sĩ) về kế hoạch gia đình Gupta mua lại mỏ than ở Nam Phi.

Năm 2016, Bộ trưởng Tài chính Pravin Gordhan tiết lộ hơn 70 giao dịch có nghi vấn với tổng số tiền 583,3 triệu USD liên quan đến doanh nghiệp của gia đình Gupta. Đến tháng 3-2017, ông này đã bị Tổng thống Jacob Zuma sa thải.

Doanh nhân Atul Gupta (trái) và Duduzane Zuma, con trai tổng thống Jacob Zuma - Ảnh: GALLO

Từ tháng 10-2017, ủy ban điều tra của Quốc hội Nam Phi đã điều tra nhiều nghi vấn lợi ích nhóm liên quan đến gia đình Gupta.

Zola Tsotsi, nguyên chủ tịch hội đồng quản trị Tập đoàn điện lực Eskom, kể với ủy ban điều tra Quốc hội: "Một ngày nọ Tony (biệt danh của Rajesh Gupta) nói với tôi: Chúng tôi là những người đã đưa anh lên, chúng tôi có thể cho anh mất chức".

Giữa năm 2017 xảy ra vụ rò rỉ thông tin Guptaleaks. Hàng trăm ngàn thư điện tử bị phát tán cho thấy quy mô mối quan hệ cánh hẩu của gia đình Gupta. Đến tháng 1-2018, trước sức ép của dư luận, Tổng thống Jacob Zuma buộc phải chỉ định ủy ban điều tra về báo cáo của bà Thuli Madonsela.

Hai doanh nhân gốc Ấn đang trong vòng điều tra ở Nam Phi: người anh Ajay Gupta (trái) và em trai Atul Gupta - Ảnh: GALLO